زید بن حسن بن علی
| نام | زید بن حسن بن علی |
|---|---|
| نقش | از امامزادگان شیعی |
| کنیه | ابوالحسن |
| زادروز | سال ۲۰ الی ۲۵ |
| زادگاه | مدینه |
| درگذشت | ۱۲۰ |
| مدفن | قبرستان بقیع |
| پدر | امام حسن مجتبی(ع) |
| مادر | ام بشیر بنت ابی المسعود البدری |
| طول عمر | ۹۵ تا۱۰۰. |
| امامزادگان مشهور | |
|
سایر امامزادگان | |
زید بن حسن بن علی، بزرگترین فرزند امام حسن مجتبی(ع) و متولی صدقات حضرت علی(ع) بود. وی در منازعات سیاسی، جانب احتیاط و تقیه را نگه می‌داشت. برخی گزارش‌ها از حضور او در واقعه کربلا و اسیر شدن او حکایت دارد. زید هیچگاه ادعای امامت نداشت و کسی از شیعیان به امامت وی معتقد نیست. علمای رجالی اهل سنت زید را توثیق کرده و علمای رجالی شیعه وی را از اصحاب امام سجاد(ع) دانسته‌اند.
پدر و مادر
کنیه زید، ابوالحسن یا ابوالحسین بوده و وی فرزند ارشد امام حسن مجتبی(ع) است، مادرش ام بشیر بنت ابی مسعود البدری بوده است. ام بشیر علاوه بر زید دختری به نام ام الحسن از امام حسن مجتبی داشته است. شیخ صدوق و شیخ مفید خواهر دیگری نیز به نام ام الحسین برای زید نام می‌برند.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
تولد
تاریخ تولد زید مبهم است و هیچ یک از مورّخان و علمای رجال اشاره‌ای به آن نداشته‌اند. وفات وی در سال ۱۲۰ هجری قمری بوده است، و در هنگام وفات ۱۰۰ یا ۹۵ سال یا ۹۰ سال داشته است پس میتوان احتمال داد وی بین سالهای ۲۰ تا ۳۰ هجری متولد شده است.
حضور در واقعه عاشورا
بعضی از مورخان از حضور زید در واقعه عاشورا سخنی به میان نیاورده و حتی گزارشی درباره عدم حضور وی در کربلا وجود دارد و عده‌ای به همین جهت وی را مورد مذمت قرار داده‌اند، ولی مقاتل الطالبیین که قدیمی‌ترین منبع درباره شهدای آل ابی طالب است، زید را جز اسرای کربلا دانسته است.
ویژگی‌ها
شیخ مفید در مورد ویژگی‌های زید بن حسن می‌گوید:
- «او مردی والاقدر و بزرگوار و خوش نفس و پرخیر بود و شاعران او را ستایش بسیار کرده و مردمان از جاهای دور و نزدیک بخاطر بهره‌گیری از او به سویش رهسپار بودند ».
اربلی وی را مردی جلیل القدر کریم الطبع عزیز النفس کثیر البر معرفی کرده است.
إذا نَزَلَ ابْنُ الْمُصْطَفی بَطْنَ طَلْعَةٍ نَفَی جَدْبَها وَاخْضَرَّ بِالنَّبْتِ عُودُها وَ زَیدٌ رَبیعُ النّاسِ فی کلِّ شَتْوَةٍ إذا اخْلَفَتْ انْوارُها وَرُعُودُها حَمُولٌ لِأَشْناقِ الدَّیاتِ کأنَّهُ سِراجُ الدُّجی إذْ قارَنَتْهُ سُعُودُها هنگامی که پسر مصطفی به سرزمینی درآید خشکسالی آن را بزداید و چوب خشک آن وادی به سبزی بگراید.
و زید بهار مردم است در هرزمستانی که نزولات و بارندگی نباشد.
همه خونبهاها را می‌پردازدگویی هنگامی که ستاره‌اش برآید چون چراغی در تاریکی‌ها است
شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۱؛ بلاذری، أنساب الأشراف، ج۳، ص۷۲-۸۴
در بعضی از منابع آمده زید بن حسن(ع) وقتی به «سوق الظهر» می‌آمد و در آنجا توقّف می‌کرد، مردم در اطرافش جمع می‌شدند و به او نگاه می‌کردند و از هیکل درشت او در شگفت می‌شدند و به یکدیگر می‌گفتند: این پسر رسول خدا(ص) است.
متولی صدقات پیامبر(ص)
برخی مورخان از جمله شیخ مفید بیان می‌دارند که زید بن حسن(ع) امور مربوط به صدقات رسول اللّه(ص) را بر عهده داشت.
پس از به حکومت‌رسیدن سلیمان بن عبدالملک، وی به عاملش در مدینه چنین نوشت: «هرگاه این نامه به دست تو رسید، زید را از تولیت صدقات رسول خدا عزل کن و آن را به یکی از خویشاوندانش واگذار و او را در این امر یاری کن ». عامل سلیمان فرمان او را اجرا کرد.
زید از مقام تولیت صدقات معزول شد تا هنگامیکه عمر بن عبدالعزیز به خلافت رسید. خلیفه وقت نامه‌ای بدین مضمون برای عامل مدینه نوشت: زید بن حسن(ع)، (شخصیت) شریف بنی هاشم و مسن‌ترین آنان است؛ وقتی که این نامه به دست تو رسید، صدقات پیامبر(ص) را به او بازگردان و در این کار او را یاری کن.
در برخی از منابع آمده که حضرت علی(ع) مقرّر داشته بود که باید تولیت صدقات او در دست اهل فضل و کمال از فرزندان او باشد. راوی گوید: تولیت صدقات آن حضرت در زمان ولید بن عبدالملک به زید بن حسن(ع) رسید. در این هنگام بین او و ابوهاشم عبداللّه بن محمد حنفیه بر سر تصدّی امور صدقات اختلاف پیدا شد. ابوهاشم به زید گفت: تو می‌دانی که ما در حَسَب و نَسَب با هم فرقی نداریم. تنها فضیلت تو بر من، این است که تو از فرزندان فاطمه زهرا (س) هستی و من از این شرف بهره‌ای ندارم. ولی این صدقات از آنِ فاطمه زهرا (س) نیست؛ بلکه به امیر مؤمنان علی بن أبی طالب علیه‌السلام تعلّق دارد. علاوه بر این، حضرت علی(ع) شرط کرده است که باید تولیت این صدقات در دست فاضل‌ترین و داناترین فرزندان او باشد و من از شما فقیه‌تر و داناتر هستم. هنگامی که این اختلاف پیش آمد، زید روانه دمشق شد و خلیفه اموی را از ماجرا آگاه کرد و ولید به نفع زید بن حسن(ع) حکم کرد.
مذهب
شیخ مفید درباره وی می‌گوید: زید بن حسن بدون آنکه ادعای امامت کند از دنیا رفت، و هیچ یک شیعیان یا غیر شیعیان چنین ادعائی درباره او نکردند، از آن سوی در طول عمر زید بن حسن سه گروه از شیعه زندگی می‌کردند، امامیه، کیسانیه و زیدیه.
قطعا زید بن حسن نمی‌تواند جز کیسانیه باشد چون بیشتر کیسانیه پیروان ابوهاشم بن محمد بن حنفیه بودند ولی رابطه زید با ابوهاشم بن محمد بن حنفیه خوب نبود تا جایی که وفتی ابوهاشم مدعی تولیت صدقات شد، زید از او شکایت کرد.
زید بن حسن جزء زیدیه هم نمی‌تواند باشد، چون اگر زیدیه باشد یا باید امام زیدیه باشد و یا پیرو. با توجه به اینکه یکی از شرایط امامت در زیدیه ادعای امامت است و حال آنکه زید هیچگاه ادعای امامت نکرده است، نمی‌تواند امام زیدیه باشد و از آنجا که پیروان فرقه زیدیه تقیه را حرام می‌دانستند و تاریخ زندگی زید نشان از تقیه با بنی امیه را دارد نمی‌توان وی را پیرو فرقه زیدیه دانست.
شیخ مفید نیز قائل به تقیه زید در مقابل بنی امیه است که این فقط با مذهب امامیه سازگاری دارد. در بعضی از منابع به صراحت از امامی بودن وی سخن به میان آمده است.
زید و نقل حدیث
مشایخ
- امام حسن مجتبی(ع)
- جابر بن عبدالله انصاری
- عبدالله بن عباس
شاگردان
- حسن فرزندش
- عبدالرحمن بن ابی الموال،
- عبداللّه بن عمرو بن خدّاش
- عبدالملک بن زکریا انصاری
- ابومعشر
- یزید بن عیاض بن جعدبه.
توثیق
شیخ طوسی وی را از اصحاب امام سجاد(ع) دانسته و ابن حبّان، وی را در زمره ثقات آورده و روایت او را قبول کرده است. ابن حجر در کتاب تهذیب التهذیب آورده: زید، فردی هاشمی، مدنی، جلیل القدر و بزرگوار بود. در ذم وی روایتی در بحار به نقل از خرائج راوندی آمده که وی را به نقش داشتن در شهادت امام باقر(ع) متهم می‌کند. بر اساس این گزارش او در نزد خلیفه، امام را متهم به سحر می‌نماید، ولی آیه الله خویی این روایت را به دلیل مرسل بودن و اشکال محتوایی نمی‌پذیرد.
وفات
در اینکه زید در چه تاریخی وفات کرده اختلاف است. شیخ مفید گفته است که وی در سن نود سالگی وفات یافت و علاّمه مجلسی نیز این عقیده را پذیرفته است سید محسن امین وفات وی را در سال ۱۲۰ ق در سن نود یا صد و یا نود و پنج سالگی می‌داند. وی در سرزمینی میان مکه و مدینه به نام «حاجز» (در ۶ میلی مدینه) نزدیک «ثغره »، که محلّی در حجاز است، وفات یافت.
تشییع جنازه
در تشییع جنازه زید، برادر زاده هایش حسن بن حسن و ابراهیم بن حسن زیر تابوت را گرفته بودند و عبدالله بن حسن المثنی معروف به عبدالله محض پیشاپیش جنازه پیاده حرکت کرد، و به احترام وی دیگران نیز از مرکبها پیاده شدند، تا جنازه را وارد منزل کردند و در آنجا غسل دادند. سپس آن را به قبرستان بقیع بردند و همان جا به خاک سپردند.
در رثای زید
پس از مرگ وی برخی شعرا در وفاتش مرثیه‌ها سرودند؛ از جمله قدامة بن موسی الجحمی شعری در رثای وی سرود.
همسر و فرزندان
پس از شهادت حضرت عباس(ع) همسرش لبابه بنت عبیدالله بن عباس با زید بن حسن ازدواج کرد، وی دو پسر به نام محمد و حسن و یک دختر به نام نفيسه داشت، ولی نسلش فقط از حسن بن زید ماند از محمد بن زید نسلی باقی نماند، و آنان در معادلات اجتماعی زمان عباسیان نقش‌های زیادی ایفا کرده، از جمله خود حسن بن زید از طرف منصور والی مدینه شد. بعضی برای زید فرزندی به نام یحیی نیز نام برده و گفته‌اند در مصر مدفون است.
برجسته‌ترین افراد از نسل زید
- حسن بن زید بن حسن والی مدینه از طرف منصور دوانقی
- محمد بن حسن بن محمد بن الحسن بن محمد بن ابراهیم بن حسن بن- زید بن حسن بن علی. او در ایام معتمد در مدینه قیام کرد.
- حسن بن زید بن محمد بن اسماعیل بن حسن بن زید معروف به داعی کبیر که در طبرستان قیام کرد.
- حسن بن قاسم بن علی بن- عبد الرحمان بن القاسم بن محمد البطحانی بن القاسم بن حسن بن زید معروف به داعی صغیر که در سال ۳۱۷ کشته شد.
- قاسم بن علی بن اسماعیل یکی از سرداران حسن بن زید.
پانویس
- ↑ رجال الطوسی، ص: ۱۱۳؛ مجمع الرجال، ص۷۸
- ↑ رجال الطوسی، ص: ۱۱۳؛ معجم رجال الحدیث ج، ۷، ص۳۴۰
- ↑ الطبقات الکبری، ج۵، ص:۲۴۴؛ أنساب الأشراف، ج۳، ص:۷۳ (چاپ زکار، ج۳، ص:۳۰۴)؛ تاریخ یعقوبی/ترجمه، ج۲، ص:۱۵۹
- ↑ أنساب الأشراف، ج۳، ص:۷۳ (چاپ زکار، ج۳، ص:۳۰۴)
- ↑ الخصال، ترجمه مدرس گیلانی، ج۲، ص: ۳۰۵؛ الارشاد، ج۲، ص۲۱
- ↑ تهذیب التهذیب، ج۳ص ۳۵۰؛ اعیان الشیعة، ج۷، ص۹۵.
- ↑ اعیان الشیعة، ج۷، ص۹۵.
- ↑ معجم رجال الحديث ج ۷، ص ۳۴۰.
- ↑ عمده الطالب ص۸۹.
- ↑ راویان مشترک، ج۱، ص۳۵۲.
- ↑ مقاتل الطالبیین، ص۱۱۹.
- ↑ شیخ مفید، ارشاد، ص۲۰-۲۲؛ منتهی المقال، ج۳، ص ۲۸۶
- ↑ کشف الغمة فی معرفة الأئمة (ط-القدیمة)، ج۱، ص۵۷۶
- ↑ باقر شریف قریشی، زندگانی حسن بن علی علیه‌السلام، ج۲، ص۵۷۲.
- ↑ الارشاد، ج۲، ص۱۷۶؛ تهذیب التهذیب، ج۳ص ۳۵۰؛ منتهی المقال، ج۳، ص۲۸۶
- ↑ الارشاد، ج۲، ص۲۱
- ↑ الارشاد، ج۲، ص۱۷۶
- ↑ عبدالعظیم الحسنی علیه‌السلام حیاته و مسنده، ص۷۵
- ↑ ارشاد، ج۲، ص۲۲
- ↑ بغدادی، الفرق بین الفرق، صص۲۸-۲۷
- ↑ عبدالعظیم الحسنی علیه‌السلام حیاته و مسنده، ص۷۵
- ↑ کشف الغمة فی معرفة الأئمة (ط-القدیمة)، ج۱، ص: ۵۷۶
- ↑ ارشاد، ج۲، ص: ۲۲
- ↑ کشف الغمة فی معرفة الأئمة (ط - القدیمة)، ج۱، ص: ۵۷۸
- ↑ تهذیب التهذیب، ج۳، ص۳۵۰
- ↑ تهذیب التهذیب، ج۳ص ۳۵۰
- ↑ نقدالرجال، ج۲، ص۲۸۲
- ↑ تهذیب التهذیب، ج۳ص ۳۵۰؛ اعیان الشیعة، ج۷، ص۹۶
- ↑ تهذیب التهذیب، ج۳ص ۳۵۰
- ↑ بحارالأنوار، ج۴۶، ص۳۲۹؛ الخرائج و الجرائح، ج۲، ص۶۰۱
- ↑ معجم رجال الحدیث، ج۷، ص۳۴۰
- ↑ الارشاد، ج۲، ص۲۲؛ المجدی فی انساب الطالبین، ص۲۰
- ↑ بحارالأنوار، ج۴۴، ص۱۶۳؛
- ↑ اعیان الشیعة، ج۷، ص۹۵
- ↑ تاریخ کبیر، ج۳، ص۳۹۲
- ↑ الارشاد، ج۲، ص۲۱؛ اعیان الشیعة، ج۷، ص۹۵
- ↑ تاریخ کبیر، ج۳، ص۳۹۲
- ↑ عبدالعظیم الحسنی علیه‌السلام حیاته و مسنده، ص۸۴
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ج۳، ص۷۲ ـ ۷۳؛ تاریخ دمشق، ج۶، ص۳۰۲؛ حدائق الوردیة، ص۱۰۷
- ↑ الطبقات الکبری، ج۵، ص۲۴۴؛ سر السلسلة العلویة، ص۲۸
- ↑ تاریخ ابن خلدون/ترجمه متن، ج۳، ص:۱۶۱
- ↑ الطبقات الکبری، ج۵، ص:۲۴۴
- ↑ الطبقات الکبری، ج۵، ص:۲۴۴
- ↑ المجدی، ص۲۰
- ↑ تاریخ ابن خلدون، ترجمه متن، ج۳، ص۱۶۱
- ↑ الطبقات الکبری، ج۵، ص۲۴۴
- ↑ الأعلام، ج۸، ص۴۴؛ معجم البلدان، ج۵، ص۱۴۳
- ↑ رجال الطوسی، ص۲۲۹؛ وسائل الشیعة، ج۳۰، ص۴۰۳
- ↑ تاریخ ابن خلدون، ترجمه متن، ج۳، ص:۱۶۱
- ↑ تاریخ ابن خلدون، ترجمه متن، ج۳، ص۱۶۱؛ تاریخ قم، ص۲۱۱
- ↑ تاریخ ابن خلدون، ترجمه متن، ج۳، ص۱۶۱
- ↑ تاریخ ابن خلدون، ترجمه متن، ج۳، ص۱۶۱
منابع
- ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، دارالفکر، بیروت، چاپ اول، ۱۴۰۴.
- ابن خلدون، العبر تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبد المحمد آیتی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چ اول، ۱۳۶۳ش.
- ابن سعد، محمد بن سعد بن منیع الهاشمی البصری، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، ط الأولی، ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
- ابن عنبه، جمال الدین، احمدبن علی الحسینی، عمده الطالب، فی انساب آل ابی طالب، دارالمکتبه الحیاه، بیروت.
- اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة (ط- القدیمة) تاریخ وفات مؤلف: ۶۹۲ق، بنی هاشمی، تبریز، ۱۳۸۱ ق، چاپ اول.
- اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبین، تحقیق احمدصقر، دار احیاء الکتب العربیه، قاهره، ۱۳۶۸ق.
- امین، سید محسین، اعیان الشیعه، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۴۲۰.
- بخاری، اسماعیل بن ابراهیم الجعفی، تاریخ الکبیر، دارالفکر، بیروت.
- بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر (م ۲۷۹)، جمل من انساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، ط الأولی، ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
- تمیمی بغدادی، عبدالقاهر بن الطاهر، الفرق بین الفرق و بیان فرقه الناجیه منهم، دار الجیل، بیروت.
- حسینی تفرشی، سید مصطفی، نقدالرجال، موسسه ال البیت لاحیاءالتراث، قم، ۱۴۱۸ق.
- راوندی، قطب الدین، سعید بن هبة الله، الخرائج و الجرائح، مؤسسه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، قم، ۱۴۰۹ ق، چاپ اول.
- الزرکلی، خیر الدین (م ۱۳۹۶)، الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت، دار العلم للملایین، ط الثامنة، ۱۹۸۹.
- سید بن طاووس، علی بن موسی بن جعفر، الهوف، تحقیق فارس تبریزیان، دارالاسوه للطباعه والنشر، ۱۴۱۴ق.
- شیخ صدوق، الخصال، ترجمه مدرس گیلانی، سازمان چاپ و انتشارات جاویدان، تهران، ۱۳۶۲ ش، چاپ اول.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجامعة المدرسین بقم المقدسه، قم، ۱۳۷۳ ش، چاپ سوم.
- شیخ مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۲، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ ق.
- عاملی شیخ حر، محمد بن حسن، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم، ۱۴۰۹ ق.
- عمری نسابه، علی بن محمد بن علی بن علی بن محمد علوی، المجدی فی النساب الطالبین، مکتبه آیه الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۹ق.
- عزیزی، حسین، رستگارپرویز، بیات، یوسف، راویان مشترک، مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، پژوهشکده تایخ نوسیره اهل بیت، بوستان کتاب، ۱۳۸۰.
- قرشی، باقر شریف، حیاه الامام الحسن، ۲ج، قم، دارالکتب العلمیه.
- قهبانی، عنایت الله علی، مجمع الرجال، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم، ایران، ۱۳۸۴ق.
- قمی، محمد بن حسن، تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی بن حسن عبد الملک قمی (در ۸۰۵)، تحقیق سید جلال الدین تهرانی، تهران، توس، ۱۳۶۱ش.
- مجلسی، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، اسلامیه، تهران.
- یاقوت حموی شهاب الدین ابو عبد الله (م ۶۲۶)، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ط الثانیة، ۱۹۹۵.چاپ اول.
- یعقوبی، احمد بن أبی یعقوب بن جعفر بن وهب واضح الکاتب العباسی (م بعد ۲۹۲)، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا.